Ғылыми-техникалық бағдарлама: BR 21882211 «Қазақстанның тұрақты суармалы егіншілігінің негізгі резерві ретінде жер асты суларының ресурстары» (2023-2025)
Бағдарламаның мақсаты-жерді суару үшін барланған Қазақстанның жер асты сулары кен орындарын игеру және қорғау жөніндегі басқарушылық шешімдерді ғылыми негіздеу және геоақпараттық қамтамасыз ету.
Бағдарламаның міндеттері:
1) Жерді суару үшін барланған Қазақстан кен орындарының жерасты суларының пайдалану қорларын қалыптастыру ерекшеліктері туралы нақты деректерді, қор және талдамалық материалдарды жинақтау және талдау.
2) Қазақстанның жерді суару үшін барланған жер асты сулары кен орындарының қазіргі жай-күйін бағалау үшін Өңірлік экспедициялық зерттеулер.
3) Климаттық факторлар мен антропогендік жүктемелердің әсерінен жерді суару үшін барланған Қазақстанның жерасты сулары кен орындарының сыйымдылық және жаңартылатын ресурстарының өзгеру үрдістерін талдау және бағалау.
4) Қазақстанның тұрақты суармалы егіншілігін қамтамасыз ету үшін жерасты суларының пайдаланудың қамтамасыз етілуін, жай-күйін және пайдалану болашағын талдау және бағалау.
5) Қазақстанның жерді суару үшін барланған жер асты сулары кен орындарының дерекқорын қалыптастыру, олардың орнықты суармалы егіншілік үшін ресурстық әлеуетін бағалау.
6) Тұрақты суармалы егіншілік үшін оларды пайдалану және қорғау жөніндегі басқарушылық шешімдерді бағалау, болжау және қабылдау үшін суару үшін барланған Қазақстан кен орындарының жерасты суларының пайдалану қорларының геоақпараттық-талдамалық кіші жүйесін әзірлеу және құру.
2023 жылғы негізгі нәтижелер:
Батыс Қазақстанның 4 әкімшілік облысы (Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау) және Жайық-Каспий су шаруашылығы бассейні бойынша жерді суару үшін барланған жерасты сулары кен орындарының ресурстық әлеуеті бағаланды.
Батыс Қазақстанның 4 әкімшілік облысы мен Жайық-Каспий су шаруашылығы бассейні бойынша химия-зертханалық зерттеулер үшін жер асты сулары мен топырақ тоғандарының сынамаларын ала отырып, жерді суару үшін барланған жерасты сулары кен орындарының қазіргі жай-күйін бағалау үшін өңірлік экспедициялық зерттеулер жүргізілді. 2023 жылғы қарашада Ақтөбе, Маңғыстау Атырау және Батыс Қазақстан облыстары шегінде 4 далалық жасақ жер үсті далалық тексерулер жүргізді. Маршруттық зерттеулердің жалпы ұзындығы 7777 км-ге дейін құрады, 30 ұңғыма зерттелді және 23 су сынамасы, сондай-ақ 36 топырақ сынамасы алынды. Жалпы, экологиялық тұрғыдан жер асты сулары кен орындарының жай-күйі тиісті жағдайда деген қорытынды жасауға болады. Топырақ пен жер бетінің шөгуі анықталған жоқ. Топырақтың тұздану және өсімдіктер әлемінің тежелу үрдістрі байқалмайды. Санитарлық тұрғыдан топырақ пен жер асты суларының ластануының ықтимал ошақтары анықталған жоқ.
Батыс өңірінің жерасты суларының пайдалану қорларының жалпы көлемі жылына 1,09 км3, оның ішінде минералдануы жылына 1 г/л – 0,60 км3 дейін бағаланды. Тұщы жер асты сулары бойынша Аймақты барлау 22,7%. Жерді суару мақсатында пайдалану қорларының мөлшері тәулігіне 200,34 мың м3 болатын 8 жерасты су кен орны барланды.
4 әкімшілік облыс (Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау) және Жайық-Каспий су шаруашылығы бассейні бойынша оларды тұрақты суармалы егіншілік үшін пайдалану және қорғау жөніндегі басқарушылық шешімдерді бағалау, болжау және қабылдау мақсатында суару үшін барланған Батыс Қазақстан кен орындарының жерасты суларының пайдалану қорларының геоақпараттық-талдау кіші жүйесі (ГАЖ) әзірленді және құрылды. Жүйені Батыс қазақстан әкімшілік облыстарының (Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау) және Жайық-Каспий су шаруашылығы бассейнінің жер асты сулары кен орындарының пайдалану қорларының деректерімен толтыру орындалды. Жүйе ArcGIS-те жасалған. ГАЖ-де ұсынылған барлық ақпарат семантикалық және графикалық мәліметтер және құжаттар қорында қамтылған. Ақпаратты ұсынудың тиімді құралы болып кестелік мәліметтерді картадағы белгілі бір аумақтармен (облыстар, су шаруашылығы бассейндері және т.б.) байланысты диаграммалар болып табылады. Бұл жер асты гидросферасының зерттелетін объектісі туралы идеяның тұтастығын қалыптастырады. ГАЖ құрылымы қатаң емес және практикалық гидрогеологиялық мәселелерді шешу барысында толықтырылуы немесе өзгертілуі мүмкін. Алынған нәтижелер ГАЖ үшін қабылданған стандарттарға сәйкес келеді. ГАЖ-ні мазмұнды толтыру мамандандырылған гидрогеологиялық ақпаратты ұсынудың барлық талаптарын қанағаттандырады.
*******************************************************************************************************************************************
Ғылыми–техникалық бағдарлама тақырыбының атауы: «Қазақстан Республикасының халықты тұрақты ауызсумен қамтамасыз етудің негізгі көзі және ұзақ мерзімді резерві ретінде жерасты тұщысуы ресурстарын бағалау».
Бағдарламаның орындаушы: «У.М.Ахмедсафин атындағы Гидрогеология және геоэкология институты» ЖШС.
Бағдарламаның мақсаты – Қазақстан Республикасының халқын тұрақты ауыз сумен тұщы жерасты суларының ресурстары есебінен геоақпараттық-аналитикалық қамтамасыз ету және ғылыми негіздеу.
Жобаның міндеттері:
1)Климаттық және антропогендік өзгерістер жағдайында Қазақстан Республикасының тұщы және аздап сортаңданған жерастысуларының қалпына келетін және болжамды ресурстарының қалыпта су ерекшеліктерін бағалау.
2) Антропогендік және табиғи-климаттық әсерлердің нәтижесінде жерасты сулары ресурстарына әсер ететін жағымсыз процестерді анықтау, алдыналу, бәсеңдету немесе жою үшін өңірлік зерттеу жұмыстарын жүргізу.
3)ҚазақстанРеспубликасының урбанизацияланған және ауылдық аумақтарын ауызсумен қамтамасыз ету үшін тұщы және аздап сортаңданған жерастысулары ресурстарының қамтамасыз етілуін, жай-күйін және пайдаланылу келешегін бағалау.
4) Келешектегі суға деген қажеттілікті негіздеу, үлкен және шағын қалаларды, ауылдықелдімекендердіауызсументұрақтықамтамасызетусценарийлерінәзірлеу.
5) Қаламенауылхалқынтабиғижәнетехногендіксипаттағытөтеншежағдайларорыналғанжағдайдаауызсуменқамтамасызетунұсқаларыннегіздеу.
6) Трансшекаралық қатерлер туындаған жағдайда жерасты тұщы су ресурстарын басқару сценарийлерін әзірлеу.
7) Ауыз суға тағайындалған жерасты тұщысуларын су тапшы болған өңірлерге жіберу нұсқаларын негіздеу.
8) Антропогендік және табиғи-климаттық әсерлердің нәтижесінде жерасты сулары ресурстарына әсерететін жағымсыз процестердің алдыналу, бәсеңдету немесе жою жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу.
9) Жерасты тұщы суларының барланған, игерілмеген кен орындарының мемлекеттік резервтік қорының ұйымдастырылуын негіздеу.
10) Тасқындық ағынды және еріген қар суын жинауға және сақтауға арналған жерасты резервуарларын ұйымдастыру мен жасауды негіздеу.
11) Оларды пайдалану мен қорғау бойынша басқарушылық шешімдер қабылдау, бағалау, болжау үшін ауызсуға жарамды жерасты тұщысулары ресурстарының геоақпараттық-талдамалық қосалқы жүйесін әзірлеу және құру.
Актуальность: Жер үсті тұщы суларының тапшылығы көптеген елдерді жерасты суларын белсенді түрде пайдалануға мәжбүрлейді. Бұл сумен жабдықтау көзі ретінде жерасты суларының жер үсті суларына қарағанда бірқатар артықшылықтарының болатындығы мент үсіндіріледі. Біріншіден, жерасты суларының, әдетте, сапасы жақсырақ болады, оларластануменинфекциядансенімдіқорғалған, маусымдықжәнекөпжылдықауытқуларғаазұшыраған, сонымен қатар көп жағдайда оларды пайдалану қымбат су тазартушараларын қажететпейді. Халықты ауызсумен жабдықтау үшін жерастысуларын барынша ықтималды пайдалану үрдісі, негізінен жер үсті су көздерінің күтпеген жерден (апаттық) ластануыжағдайларыныңжиілепкетуінебайланысты, қазіргіуақытташаруашылық-ауызсумен жабдықтау жүйелерінің сенімділігін арттырудың жалпы әлемдік стратегиясында айқындаушы орынға шығып отыр.
Қазақстанның жерасты тұщы сулары ресурстарын игерудің өзектілігі судың тымтапшы болуы проблемаларын шешуде арта түседі, ол «Қазақстан – 2050» Стратегиясындағы» негізгі жаһандықсын-қатерлер қатарында ерекше аталған: «Су – барынша шектеулі ресурс және оның көздерін иелену үшін күрес жербетіндегі шиеленіспен жанжалдар себептерінің бірі ретінде, қазірдің өзінде геосаясаттың асамаңызды факторына айналып отыр». «Сумен қамтамасыз етупроблемасы біздің еліміздеде өткір болып отыр. Бізге сапалы ауызсу жетіспейді. Бір қатар өңірлероның зардабын қаттыт артуда» делінген. Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарының «Жасыл» экономика және қоршаған ортадеген 6-шы Саясатының мемлекеттік міндеттерінің тізбесінде суресурстарын пайдаланудың және қорғаудың тиімділігін арттыру қажеттілігі бөліп көрсетілген.
Бағдарламаның күтілетін нәтижелері ұзақ мерзімді келешеке еліміз халқының тұрақты ауыз сумен жабдықталуын қамтамасыз ету үшін жерасты тұщысуларының ұлттық ресурстарын тиімді басқаруға бағытталған. Зерттеу нәтижелері ұзақ мерзімді келешекте мемлекет халқының тұрақты ауызсумен жабдықталуын қамтамасыз ету үшін жерасты тұщысулары ресурстарын басқару бөлігінде аридтік гидрогеологияның дамуына ғылыми-қолданбалы үлес қосатын болады.
Барлау жасалған жерасты тұщысулары қорларын тиімді игеру нұсқалары мен сценарийлерін негіздеу мемлекеттік бағдарламаларды іскеасыру барысында қолда бар су ресурстарының көлемін ұлғайтуға; ұлттық компаниялармен жеке кәсіпорындарды қала және ауылдық жер халқын ауызсу мен жабдықтаудың орталықтандырылған жүйелері жобаларын іске асыруға инвестиция салуға тартуға; ішуге арналған сутапшылығы бар өңірлерді сумен қамтамасыз ету жағдайларын жақсартуға жағдай жасайды.
Әлеуметтік тиімділік таза тұщы су тапшылығы проблемаларын шешуді; қала және ауыл халқының ауыз сумен жабдықтаудың орталықтандырылған жүйелерімен қамтылуын арттыруды; ғылыми тұрғыдан негізделген бағалау және ұсыным материалдарын іс-жүзінде енгізуді; халықтың денсаулығын қамтамасыз етуді, халықтың және экономика салаларының сумен қамтамасыз етілуі тұрақтылығын арттыруды, ұлттық су қауіпсіздігі мен мемлекеттің орнықты дамуын арттыруды қамтиды.
2021 жылгы нәтижелері
Техногенез процестерінің дамуы мен климаттық жағдайлардың өзгеруін ескере отырып, тұщы және әлсіз тұзды жерасты суларының ресурстарын қалыптастырудың негізгі шарттары зерттелді. Жер асты суларының сапасына және олардың ресурстарына әсер ететін техногенез процестеріне неғұрлым бейім аудандар Батыс Қазақстан аумағында бөлінді. Батыс, Атырау, Ақтөбе және Ақтау урбандалған аймақтарын, ауылдық аумақтарды ауыз сумен қамтамасыз ету үшін тұщы және әлсіз тұзды жерасты суларының ресурстарын пайдалану перспективаларына баға берілді. Каспий маңы ойпаты, Арал-Каспий ойысы және Жайық-Каспий су шаруашылығы бассейні шегінде ауыз су сапасындағы жерасты сулары ресурстарының геоақпараттық-талдамалық кіші жүйесі бағалау, болжау, оларды ұтымды пайдалану және қорғау үшін әзірленді.
Батыс Қазақстан аумағы бойынша жерасты суларының пайдаланылатын қоры тәулігіне 2999,33 мың м3 құрайды, оның ішінде шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз етуге арналғаны – 1558,04. Шаруашылық-ауыз су мақсатындағы барланған жерасты сулары қорларымен, сондай-ақ 3 г/дм3 дейін минералданған болжамды жерасты сулары ресурстарымен қамтамасыз етілу дәрежесі жағынан алғанда Ақтөбе облысы қамтамасыз етілген аумаққа, Маңғыстау облысы – ішінара қамтамасыз етілген, ал Атырау және Батыс Қазақстан облыстары – жеткіліксіз қамтамасыз етілген (тапшы) аумақтарға жатқызылған.
3 г/дм3 дейін минералданған жерасты суларының болжамды ресурстарының барлану дәрежесі әкімшілік облыстар (%) бойынша осы шаманың айтарлықтай ауытқуы кезінде айтарлықтай төмен күйде қалуда: Ақтөбе облысында – 11,4; Атырау облысында – 2,06; Батыс Қазақстан облысында – 11,4; Маңғыстау облысында – 26,6, бұл тұщы жерасты суларының жаңа кен орындарын іздеу және барлау перспективасын көрсетеді.
Жарияланған еңбектер тізімі
1.Осипов С.В., Ливинский Ю.Н., Ерменбай А.М. Ресурсы подземных вод Казахстана как основа устойчивого водоснабжения населения//Международнаянаучно-практическая конференция «Управление водными ресурсами в условиях глобализации», г.Алматы, 11-12 марта 2021 г. С. 157-163
2.Абсаметов М.К., Муртазин Е.Ж.Состояние и перспективы использования подземных вод для сельского хозяйства Казахстана//Международнаянаучно-практическая конференция «Управление водными ресурсами в условиях глобализации», г.Алматы, 11-12 марта 2021 г. С. 105-110
3.V.Rakhimova. Hydrocycles For The Intensification Processes of Groundwater Treatment from Hexavalent Chromium Using In Situ Technology //48 IAH Congress, Inspiring Groundwater, Brussels Belgium, Book of Abstracts, 2021, p.101.
4.Тлеуова Ж.Т., Мухамеджанов М.А. Загрязнение окружающей среды и его влияние на здоровье населения// Горный журнал Казахстана, №2, 2021, C.36-41
*********************************************************************************************************************************************************************************
BR10965134 «Қазақстан Республикасының халықты тұрақты ауыз сумен қамтамасыз етудің негізгі көзі және ұзақ мерзімді резерві ретінде жерасты тұщы суы ресурстарын бағалау»
2022 жылғы негізгі нәтижелер
Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның гидрогеологиялық өңірлері, Су шаруашылығы бассейндері және әкімшілік облыстары бойынша тұщы және әлсіз тұздалған жерасты суларының қалыптасуының, жаңартылатын және болжамды ресурстарының ерекшеліктерін бағалау орындалды. Жауын-шашын мөлшерінің Климаттық өзгерістерінің жер асты суларының деңгейлері мен шығыстарының болжамды өзгерістеріне қосқан үлесі тек 10-30% құрайды, бұл болжамды пайдалану ресурстарының есептік шамаларының қандай да бір елеулі өзгерістеріне әкеп соқпайды. Жер асты суларының қоректенуінің өзгеруі, олардың болжамды ресурстарының ұлғаюына немесе азаюына әкеліп соқтырады, негізінен су шаруашылығы жағдайының өзгеруіне – су қоймаларының, каналдардың құрылысына, қалалық аумақтардағы құбырлардың ағуына және т. б. байланысты. Ірі су алу немесе суды төмендету жүйелерінің шоғырлану аймақтарында ірі депрессиялық шұңқырлар пайда болады, бұл жер асты суларының сарқылуына әкелуі мүмкін. Қазіргі уақытта климаттық өзгерістерге байланысты жер асты суларының қоректенуі туралы сенімді деректердің болмауына байланысты жер асты суларының болжамды ресурстарының шамаларын салыстырмалы түрде тұрақты деп санауға болады.
Жер асты суларының ресурстарына әсер ететін жағымсыз процестерді анықтау, алдын алу, әлсірету немесе жою үшін Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның әкімшілік облыстарының аумағында өңірлік зерттеулер жүргізілді. Зерттеу процесінде су ресурстарына ықтимал климаттық өзгерістердің әсері туралы нақты дәлелдер анықталған жоқ. Шығару конустары мен бірқатар жер асты сулары кен орындарының тау етегіндегі жазықтарындағы жер асты сулары деңгейінің байқалған шамалы төмендеуі су алу шамаларының ұлғаюынсыз, су аз жылдардың осы кезеңінен және жер асты суларының қоректену шамасының азаюынан туындауы мүмкін. Көліктің, өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының, энергетика объектілерінің соңғы газ, сұйық және қатты қалдықтарымен ластануына байланысты жер асты гидросферасындағы антропогендік өзгерістердің негізінен жер асты суларының гидрогеохимиялық өзгерістері түріндегі бағыттылығы анықталды. Тұщы жер асты суларының ластануы ерекше алаңдаушылық тудырады. Жер асты суларының ең көп ластануы Алматы, Шығыс Қазақстан,Түркістан және Жамбыл облыстарының қалалары мен өнеркәсіптік аудандарының аумақтарында байқалады. Қызылорда облысында ластану деңгейі жоғары емес. Жер асты суларының 72% әсер ету аймақтарында анықталған ластану қауіпті және өте қауіпті ластану деңгейімен сипатталады. Сонымен қатар, ластану су қабылдағыштардың өзінде байқалмайды және тұтынушыға берілетін су сапасы жағынан ауыз суға қойылатын талаптарға сәйкес келеді.
Шығыс, Жетісу, Шығыс және Оңтүстік урбандалған аймақтарды, Оңтүстік және Шығыс Қазақстан өңірлерінің ауылдық аумақтарын; Алматы, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда және Түркістан облыстарын ауыз сумен қамтамасыз ету үшін тұщы және әлсіз тұздалған жер асты суларының ресурстарының қамтамасыз етілуін, жай-күйін және пайдалану болашағын бағалау орындалды, олардың аумағы тұщы және әлсіз тұздалған жер асты суларының елеулі барланған қорларымен сипатталады. Шаруашылық мақсаттағы жерасты суларының барланған қорларымен, сондай-ақ минералдануы 3 г/дм3 дейінгі жерасты суларының болжамды ресурстарымен қамтамасыз ету дәрежесі бойынша оңтүстік және Шығыс Қазақстанның барлық облыстары қамтамасыз етілген аумақтарға жатқызылған.
Болашақ су қажеттілігі негізделді және жерасты тұщы суларының барланған пайдалану қорлары есебінен Астана, 8 ірі, 12 ірі, 7 орта және 59 шағын қалаларды тұрақты ауыз сумен қамтамасыз ету көріністері әзірленді. Астана қаласын ауыз сумен қамтамасыз ету үшін қосымша су көзі ретінде жер асты суларының бекітілген қорлары бар неғұрлым болашағы барланған кен орындары мен учаскелер таңдалды. Қаланың ағымдағы және перспективалық су қажеттілігін қамтамасыз ету үшін жер асты сулары кен орындарын пайдаланудың 3 көрінісі әзірленді және қаланы тұрақты сумен қамтамасыз ету сценарийлерінің картасы жасалды.
Қала және ауыл тұрғындарын сумен қамтамасыз етуге талдау жүргізілді. Тұтастай алғанда, Қазақстан халқы шаруашылық-ауыз су сапасындағы жерасты суларының барланған қорларымен тек қазіргі деңгейде ғана емес, алыс болашақта да толық қамтамасыз етілген. Қала халқы ауыл тұрғындарына қарағанда жер асты суларының пайдалану қорларымен жақсы қамтамасыз етілген.
Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар кезінде Батыс, Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның қалалық және ауылдық тұрғындарын ауыз сумен қамтамасыз ету нұсқалары негізделген. Нақты материалды талдау қалаларды сумен жабдықтау жүйелерінің ерекше кезең жағдайларына дайындық дәрежесі бойынша бөлуге мүмкіндік берді: ерекше кезеңнің қажеттілігін қамтамасыз ететін және осы мақсатта қайта құруды талап етпейтін жер асты суларының қолданыстағы су қабылдағыштары бар-сумен қамтамасыз ету көріністің 1 нұсқасына сәйкес; суға деген қажеттілік игерілмеген кен орындары мен учаскелердегі жер асты суларының бекітілген қорларымен қанағаттандырылуы мүмкін, ерекше кезең басталғанға дейін – сумен қамтамасыз ету жөніндегі көріністің 2-ші нұсқасы; сумен қамтамасыз етудің 3-ші нұсқасы – бекітілген қорлары бар жерасты суларының резервтік кен орындарын пайдалануға тарту. Республиканың санатталған қалалары мен ауылдық аймақтарын шаруашылық-ауыз сумен жабдықтаудың дайындығы туралы мәліметтер келтірілген.
Республика аумағында алып кету конустарының шөгінділерінде, артезиан бассейндерінде және өзен аңғарларында қазіргі уақытта іс жүзінде пайдаланылмайтын тұщы жер асты суларының елеулі ресурстары анықталды және оларды Батыс, Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның кейбір аумақтарының тұщы ауыз суындағы тапшылықты жабу үшін пайдалану ұсынылады. Ауыз су сапасындағы жер асты суларының бір бөлігін су тапшылығы бар аудандарға көшіру мұндай қажеттілік туындаған жағдайда оларды жерді суару немесе сумен жабдықтау үшін пайдалану мүмкін болған кезде елеулі залал келтірмейді, өйткені көшіру үшін ұсынылатын жер асты суларының қоры олардың жалпы көлемінің 34% – құрайды.
Трансшекаралық сулы горизонттарды кешенді бағалау негізінде іргелес мемлекеттермен сулы горизонттардың тұщы жер асты суларының сарқылуына және ластануына байланысты трансшекаралық қатерлерді азайту бойынша ұсынымдар әзірленді. Батыс және Оңтүстік Қазақстанның әкімшілік облыстары бойынша жер асты суларының ресурстарына әсер ететін жағымсыз үрдістердің алдын алу, әлсірету немесе жою бойынша ұсынымдар әзірленді.
Тіршілікті қамтамасыз етудің маңызды стратегиялық ресурстарының бірі – жер асты сулары ресурстарының резервін ұйымдастыру негізделген. Ұзақ мерзімді резерв ретінде ауыз су мақсатындағы жерасты суларының барланған, бірақ игерілмеген кен орындары ұсынылды. Жер асты суларының барланған, бірақ игерілмеген кен орындарынан резервтік қорды қалыптастыру үшін мынадай көрсеткіштер ұсынылды: игеру дәрежесі (пайдаланылмайды), осы өңірлер үшін ауыз су сапасына сәйкес минералдану шамасы, бекітілген қорлардың шамасы (тәулігіне кемінде 1,0 мың м3), кен орындарының генетикалық түрлері.
Оңтүстік және Шығыс Қазақстан облыстарының физика-географиялық, геологиялық-геоморфологиялық, гидрогеологиялық жағдайлары алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Белгілі бір аумақта жерасты резервуарларын құрудың белгілі бір технологиялық схемаларын таңдаудағы негізгі ерекшеліктері: судың қосымша көлемін орналастыруға болатын сулы горизонттың болуы; сапасы тұтынушының талаптарын қамтамасыз ететін жер асты суларының қорларын толықтыру үшін судың қосымша көлемінің болуы; суды тұтынушының болуы және оның суға деген қажеттілігі; экономикалық орындылығы болып табылады.
Жүйені жалпы гидрогеологиялық ақпаратпен және қоршаған орта туралы деректермен, жер асты сулары мониторингінің нәтижелерімен, жер асты суларының кен орындары, ресурстары мен қорлары, жер асты суларының ластануы мен қорғалуы, Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның әкімшілік облыстарының тұщы жер асты суларының ресурстарымен қамтамасыз етілуі туралы деректермен толтыру орындалды. Жүйеге жалпы гидрогеологиялық деректер, Арал-Сырдария, Балқаш-Алакөл және Шу-Талас су шаруашылығы бассейндері аумағының жер асты сулары ресурстарының бөлінуі туралы мәліметтер енгізілді, жер асты сулары кен орындарының нысаналы мақсаты, генетикалық түрі және тұщы жер асты суларының пайдалану қорларының шамасы бойынша жіктелуі орындалды. Жүйе Жетісу-Алатау-Тянь-Шань және Алтай-Тарбағатай таулы-қатпарлы облыстарының жер асты суларының кен орындары туралы жалпы гидрогеологиялық мәліметтермен және деректермен толықтырылды.
Жарияланған жұмыстардың тізімі
2022 жыл
1.Kairat Ospanov, Malis Absametov, Yermek Murtazin, Rustam Iskanderov. Comprehensive Assessment of the Impact of the Almaty Wastewater, Storage System on the State of Groundwater// Journal of Ecological Engineering, DOI 10.12911/22998993/146352, 2022, 23(4), P.75–84, Scopus, Percentile 52
2.Q.Mahdawi, J.Sagin, M.Absametov, A.Zaryab. Water Recharges Suitability in Kabul Aquifer System within the Upper Indus Basin//Water, 2022, 14, 2390. https://doi.org/10.3390/w14152390, Scopus, Percentile 77, Web of Sciences Q2
3.Absametov M.K., Itemen N.M., Murtazin Ye.Zh, Zhexembayev E.Sh., Toktaganov T.Sh., Features of the isotopic composition of groundwater in the Mangystau region// Известия НАН РК, серия геология, технические науки, DOI 10.32014/2022.2518-170X.134, №1, 2022, стр.6-13 Scopus, Percentile 47
4.Zh.T.Tleuova, D.D. Snow, M.A. Mukhamedzhanov, E.Zh. Murtazin. Assessment of the impact of human activity on groundwater status of south Kazakhstan// Известия НАН РК, серия геология, технические науки, №2, 2022, стр.217-229 Scopus, Percentile 47
5.V.A.Smolyar, O.L.Miroshnichenko, L.Y.Trushel, E.V.Sotnikov, V.M.Mirlas. Structure of the information system of Kazakhstan fresh groundwater resources// Известия НАН РК, серия геология, технические науки, №4, 2022, стр.182-198, Scopus, Percentile 47
******************************************************************************************************************************************
Ғылыми бағдарлама: BR10965134 Қазақстан Республикасының халықты тұрақты ауыз сумен қамтамасыз етудің негізгі көзі және ұзақ мерзімді резерві ретінде жерасты тұщы суы ресурстарын бағалау.
Негізгі нәтижелер 2023
Тұщы және әлсіз тұздалған жер асты суларының болжамды пайдалану ресурстарының ең үлкен шамасы мынадай: I ретті жерасты суларының бассейндерімен сипатталады: Жетісу-Алатау – Балқаш тұщы және әлсіз тұздалған жер асты суларының жиынтық шамасы 46 334,03; Арал маңы – Торғай-Шу-Сарысу-27 400,950; Сырдария – 19 826,60; Батыс – Сібір – 14 555,13 Жарма-Рудно-Алтай-9 493,21 тәулігіне мың м3 құрайды. Тұщы және әлсіз тұздалған жер асты суларының болжамды пайдалану ресурстарының шамалы шамалары бассейндер аумағында белгіленеді: Амудариялық – 78,95; Маңғыстау – 219,37 және Шу-Іле – 479,35 тәулігіне мың м3 құрайды.
Жалпы Қазақстан Республикасының аумағы бойынша минералдануы 10 г/дм3 дейінгі жерасты суларының болжамды ресурстары тәулігіне 176 105,5 мың м3 құрайды, оның ішінде минералдануы бар, г/дм: 1– 110 789,2; 1-3 – 44 943,0; 3-10– 20 373,30. Тұщы жер асты сулары 63%, ал 1-3 г/л минералдануы бар аздап тұздалған сулар болжамды ресурстардың жалпы көлемінің 25,5% құрайды. Тұщы жер асты суларының негізгі ресурстары Қазақстан аумағы бойынша минералдануы 1 г/дм3 дейінгі жер асты суларының болжамды ресурстарының жалпы көлемінің 60% – ға жуығы Оңтүстік Қазақстанда шоғырланған, 14% – Шығыста, 13,3% көрсетілген гидрогеологиялық өңірлер шегінде тұщы және әлсіз тұщы жер асты суларының ауданы бойынша таралуының біркелкі таралуы, сондай-ақ жер асты сулары олардың тапшылығы бар аудандардың болуы байқалады.
1 г/дм3 дейін минералдануы бар тұщы судың болжамды пайдалану ресурстарының ең үлкен шамасы әкімшілік облыстармен сипатталады: Жетісу – 21963,3; Алматы – 17160,8; Жамбыл – 14933,0; Павлодар – 10558,9; Шығыс Қазақстан-9680,7; Түркістан – 8461,1 тәулігіне мың м3 құрайды. Облыстардағы жер асты суларының табиғи ресурстары: Жетісу – 22819,26; Алматы – 16096,43; Жамбыл – 12004,02; Түркістан-8221,22; Шығыс Қазақстан – 8219,59 тәулігіне мың м3. Мынадай облыстарда минералдануы 1 г/дм3 дейінгі тұщы сулардың болжамды пайдалану ресурстарының көлемі бойынша едәуір аз: Атырау – 116,1; Солтүстік Қазақстан-351,1 және Маңғыстау – 1372,0 тәулігіне мың м3 құрайды.
I ретті гидрогеологиялық аймақтар мен бассейндердің аумақтарында жүргізілген зерттеулер жер асты сулары ресурстарының көлеміне табиғи-климаттық өзгерістер мен техногенез процестерінің іс жүзінде елеулі әсерін анықтаған жоқ. Бұл осы кезеңде жер асты суларының болжамды пайдалану ресурстарының шамаларын салыстырмалы түрде тұрақты деп санауға мүмкіндік береді.
Жер асты суларын әртүрлі мақсаттарда заманауи пайдалану олардың анықталған пайдалану қорларының 10% -. аспайды. Шаруашылық-ауыз сумен жабдықтау үшін барланған жерасты суларының пайдалану қорларының шамасы тәулігіне 20 243,047 мың м3 немесе бір адамға тәулігіне 1,0 м3, ал ауыз сумен жабдықтауға жарамды тұщы жер асты суларының көлемі тәулігіне 38 977,346 мың м3 немесе бір адамға тәулігіне 1,9 м3 құрады. Сонымен қатар, олардың қорларының Қазақстан аумағы бойынша біркелкі бөлінбеуіне байланысты бірқатар аудандарда орталықтандырылған сумен жабдықтауды ұйымдастыруда айтарлықтай қиындықтар туындайды.
Ауыз су сапасының тұщы су тапшылығы проблемасына байланысты суару үшін немесе ауыз сумен жабдықтау үшін барланған, бірақ пайдаланылмайтын тұщы жер асты сулары кен орындарының пайдалану қорларының бір бөлігінің нысаналы мақсатын өзгерту және оларды Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанның кейбір аумақтарындағы тұщы ауыз су тапшылығын жабу үшін пайдалану ұсынылды. Су тапшылығы бар аудандарға жіберу үшін ұсынылатын осы кен орындары бойынша жиынтық пайдалану қорлары тәулігіне 9702,3, мың м3 немесе жылына 3,54 км3 құрады, ал қазіргі заманғы су алу – тәулігіне 519,96 мың м3 (жылына 0,19 км3) немесе жерасты суларының пайдалану қорлары көлемінің 7,2% -. аспайды. Солтүстік, Орталық және Батыс Қазақстанның су тапшылығы аумақтарының тұщы жер асты суларының жиынтық тапшылығы тәулігіне 2250 мың м3 немесе жылына 0,82 км3 құрайды, ал болашақты ескере отырып – тәулігіне 3252 мың м3 немесе жылына 1,19 км3 құрайды. Демек, су ресурстарын республиканың аталған өңірлері арасында қайта бөлу үшін айтарлықтай маңызды болжамдар бар.
Қазақстан Республикасы бойынша барланған, бірақ игерілмеген жер асты суларының кен орындарының саны бекітілген қорлардың мөлшері тәулігіне 9291,43 мың м3 болатын 368 жер асты суларының кен орындарын құрады.
І ретті гидрогеологиялық бассейндер; әкімшілік облыстар мен су шаруашылығы бассейндері шегінде Қазақстан Республикасының жерасты суларын пайдалану және қорғау жөніндегі басқарушылық шешімдерді бағалау, болжау және қабылдау үшін ауызсу сапасындағы тұщы жерасты сулары ресурстарының геоақпараттық-талдамалық кіші жүйесінің құрылымы әзірленді.
Жарияланған еңбектер тізімі:
Ұжымдық монография:Ресурсный потенциал подземных вод Казахстана как источник устойчивого питьевого водообеспечения, Абсаметов М.К., Муртазин Е.Ж., Оспанов К.Т. и др./Под редакцией М.К. Абсаметова. – Алматы: 2023. – 304 с.
Ғылыми мақала:
1.V.Rakhimova. Hydrocycles For The Intensification Processes of Groundwater Treatment from Hexavalent Chromium Using In Situ Technology //48 IAH Congress, Inspiring Groundwater, Brussels Belgium, Book of Abstracts, 2021, p.101.
2.Тлеуова Ж.Т., Мухамеджанов М.А. Загрязнение окружающей среды и его влияние на здоровье населения// Горный журнал Казахстана, №2, 2021, C.36-41
3.Kairat Ospanov, Malis Absametov, Yermek Murtazin, Rustam Iskanderov. Comprehensive Assessment of the Impact of the Almaty Wastewater, Storage System on the State of Groundwater// Journal of Ecological Engineering, DOI 10.12911/22998993/146352, 2022, 23(4), P.75–84, Scopus, Percentile 52
4.Absametov M.K., Itemen N.M., Murtazin Ye.Zh, Zhexembayev E.Sh., Toktaganov T.Sh., Features of the isotopic composition of groundwater in the Mangystau region// Известия НАН РК, серия геология, технические науки, DOI 10.32014/2022.2518-170X.134, №1, 2022, стр.6-13 Scopus, Percentile 47
5.Zh.T.Tleuova, D.D. Snow, M.A. Mukhamedzhanov, E.Zh. Murtazin. Assessment of the impact of human activity on groundwater status of south Kazakhstan// Известия НАН РК, серия геология, технические науки, №2, 2022, стр.217-229 Scopus, Percentile 47
6.V.A.Smolyar, O.L.Miroshnichenko, L.Y.Trushel, E.V.Sotnikov, V.M.Mirlas. Structure of the information system of Kazakhstan fresh groundwater resources// Известия НАН РК, серия геология, технические науки, №4, 2022, стр.182-198, Scopus, Percentile 47
7.M.Absametov, J.Sagin, D.Adenovа, V.Smolyar, E.Murtazin. Assessment of the groundwater for household and drinking purposes in central Kazakhstan//Groundwater for Sustainable Development, № 21, 2023,https://doi.org/10.1016/j.gsd.2023.100907, Scopus, Percentile 94
8.M.K. Absametov, E.Zh.Murtazin, V.V.Kulagin, A.T. Makyzhanova, A.Zh. Ismagulova. Infiltration and colmatation dynamics on physical models study by infiltration basins at artificial groundwater recharge//Water Conservation and Management (Малайзия), Том 7, Выпуск 1, Стр. 45 – 54, 2023 DOI 10.26480/wcm.01.2023.45.54, Scopus, Percentile 61
9.Zhanna Tleuova, Daniel D. Snow, Murat Mukhamedzhanov, Aray Ermenbay. Relation of Hydrogeology and Contaminant Sources to Drinking Water Quality in Southern Kazakhstan // Water, 2023, №15, 4240. https://doi.org/10.3390/w15244240, Scopus, Percentile 77, Web of Science Q2
10.Sotnikov E.V., Miroshnichenko O.L., Trushel L.Y., Gabdulina Sh.I., Murtazin Ye.Zh. Forecasting the flooding processes of urban areas by methods of mathematical modeling by the example of Pavlodar (Kazakhstan)// Известия НАН РК, серия геология, технические науки. https://doi.org/10.32014/2023.2518-170X.330, Volume 4. Number 460 (2023), Стр. 208-224, Scopus, Percentile 41
11. Смоляр В.А., Токтар А.Т., Нургазиева А.А., Рахимова В.С. Оценка обеспеченности и состояния ресурсов пресных и слабосолоноватых подземных вод Западного Казахстана//Горный журнал Казахстана, 2023, № 7, https://doi.org/10.48498/minmag.2023.219.7.005 стр. 22-30.(издание КОКСОН) 12.М.К.Абсаметов, А.Ж.Жакибаева, Е.Ж.Муртазин, Ю.Н.Ливинский, А.М.Джабасов. Оценка обеспеченности, состояния и перспектив использования ресурсов подземных вод для питьевого водообеспечения Западно-Казахстанского региона//География и водные ресурсы, 2023, № 2, с.3-15.