ҒЫЛЫМИ–ТЕХНИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМА ТАҚЫРЫБЫНЫҢ АТАУЫ: «ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚТЫ ТҰРАҚТЫ АУЫЗ СУМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ НЕГІЗГІ КӨЗІ ЖӘНЕ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ РЕЗЕРВІ РЕТІНДЕ ЖЕРАСТЫ ТҰЩЫСУЫ РЕСУРСТАРЫН БАҒАЛАУ».
БАҒДАРЛАМАНЫҢ ОРЫНДАУШЫ:
«У.М.Ахмедсафин атындағы Гидрогеология және геоэкология институты» ЖШС.
БАҒДАРЛАМАНЫҢ МАҚСАТЫ:
Қазақстан Республикасының халқын тұрақты ауызсумен тұщы жерастысуларының ресурстары есебінен геоақпараттық-аналитикалық қамтамасыз ету және ғылыми негіздеу.
ЖОБАНЫҢ МІНДЕТТЕРІ:
1) Климатты қжәне антропогендік өзгерістер жағдайында Қазақстан Республикасының тұщы және аздап сортаңданған жерастысуларының қалпына келетін және болжамды ресурстарының қалыптасу ерекшеліктерін бағалау.
2) Антропогендік және табиғи-климаттық әсерлердің нәтижесінде жерасты сулары ресурстарына әсерететін жағымсыз процестерді анықтау, алдыналу, бәсеңдету немесе жою үшін өңірлік зерттеу жұмыстарын жүргізу.
3) Қазақстан Республикасының урбанизацияланған және ауылдық аумақтарын ауызсумен қамтамасыз ету үшін тұщы және аздап сортаңданған жерасты сулары ресурстарының қамтамасыз етілуін, жай-күйін және пайдаланылу келешегін бағалау.
4) Келешектегі суға деген қажеттілікті негіздеу, үлкен жән ешағын қалаларды, ауылдық елдімекендердін ауызсумен тұрақты қамтамасыз ету сценарийлерін әзірлеу.
5) Қала мен ауыл халқын табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар орын алған жағдайда ауызсумен қамтамасыз ету нұсқаларын негіздеу.
6) Трансшекаралық қатерлер туындаған жағдайда жерасты тұщысу ресурстарын басқару сценарийлерін әзірлеу.
7) Ауызсуға тағайындал ғанжерасты тұщы суларын су тапшы болған өңірлерге жіберу нұсқаларын негіздеу.
8) Антропогендік және табиғи-климаттық әсерлердің нәтижесінде жерастысулары ресурстарына әсерететін жағымсыз процестердің алдыналу, бәсеңдету немесе жою жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу.
9) Жерасты тұщысуларының барланған, игерілмеген кенорындарының мемлекеттік резервтік қорының ұйымдастырылуын негіздеу.
10) Тасқындықағынды және еріген қарсуын жинауға және сақтауға арналған жерасты резервуарларын ұйымдастырумен жасауды негіздеу.
11) Оларды пайдаланумен қорғау бойынша басқарушылық шешімдер қабылдау, бағалау, болжау үшін ауызсуға жарамды жерасты тұщысулары ресурстарының геоақпараттық-талдамалық қосалқы жүйесін әзірлеу және құру.
ӨЗЕКТІЛІГІ:
Жер үсті тұщысуларының тапшылығы көптеген елдерді жерасты суларын белсенді түрде пайдалануғ амәжбүрлейді. Бұл сумен жабдықтау көзі ретінде жерастысуларының жер үсті суларына қарағанда бірқатар артықшылықтарының болатындығымен түсіндіріледі. Біріншіден, жерастысуларының, әдетте, сапасы жақсырақ болады, олар ластанумен инфекциядан сенімді қорғалған, маусымдық және көпжылдық ауытқуларға азұшыраған, сонымен қатар көпжағдайда оларды пайдалану қымбат су тазартушараларын қажететпейді. Халықты ауызсумен жабдықтау үшін жерастысуларын барынша ықтималды пайдалану үрдісі, негізіненжерүстісукөздерініңкүтпегенжерден (апаттық) ластануы жағдайларының жиілеп кетуіне байланысты, қазіргі уақытта шаруашылық-ауызсумен жабдықтау жүйелерінің сенімділігін арттырудың жалпы әлемдік стратегиясында айқындаушы орынға шығып отыр.
Қазақстанның жерасты тұщысулары ресурстарын игерудің өзектілігі судың тым тапшы болуы проблемаларын шешуде арта түседі, ол «Қазақстан – 2050» Стратегиясындағы» негізгі жаһандық сын-қатерлер қатарында ерекше аталған: «Су – барынша шектеулі ресурс және оның көздерін иелену үшін күрес жербетіндегі шиеленіспен жанжалдар себептерінің біріретінде, қазірдің өзінде геосаясаттың асамаңызды факторына айналып отыр». «Сумен қамтамасыз ету проблемасы біздің еліміздеде өткір болып отыр. Бізге сапалы ауыз су жетіспейді. Бірқатар өңірлер оның зардабын қаттыт артуда» делінген. Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарының «Жасыл» экономика және қоршаған орта деген 6-шы Саясатының мемлекеттік міндеттерінің тізбесінде су ресурстарын пайдаланудың және қорғаудың тиімділігін арттыру қажеттілігі бөліп көрсетілген.
Бағдарламаның күтілетін нәтижелері ұзақ мерзімді келешекте еліміз халқыныңт ұрақты ауызсумен жабдықталуын қамтамасыз ету үшін жерасты тұщысуларының ұлттық ресурстарын тиімді басқаруға бағытталған. Зерттеу нәтижелері ұзақ мерзімді келешекте мемлекет халқының тұрақты ауызсумен жабдықталуын қамтамасыз ету үшін жерасты тұщысулары ресурстарын басқару бөлігінде аридтік гидрогеологияның дамуына ғылыми-қолданбалы үлес қосатын болады.
Барлау жасалған жерасты тұщы сулары қорларын тиімді игеру нұсқаларымен сценарийлерін негіздеу мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру барысында қолда бар су ресурстарының көлемін ұлғайтуға; ұлттық компаниялар мен жеке кәсіпорындарды қала және ауылдық жер халқын ауызсумен жабдықтаудың орталықтандырылған жүйелері жобаларын іскеасыруға инвестиция салуға тартуға; ішуге арналған су тапшылығы бар өңірлерді сумен қамтамасыз ету жағдайларын жақсартуға жағдай жасайды.
Әлеуметтік тиімділік таза тұщы су тапшылығы проблемаларын шешуді; қала және ауыл халқының ауыз сумен жабдықтаудың орталықтандырылған жүйелерімен қамтылуын арттыруды; ғылыми тұрғыдан негізделген бағалау және ұсыным материалдарын іс-жүзінде енгізуді; халықтың денсаулығын қамтамасыз етуді, халықтың және экономика салаларының сумен қамтамасыз етілуі тұрақтылығын арттыруды, ұлттық су қауіпсіздігі мен мемлекеттің орнықты дамуын арттыруды қамтиды.
*******************************************************************************************************************************************
ҒЫЛЫМИ-ТЕХНИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМА:
BR10965134 Қазақстанның термоминералды және өнеркәсіптік жерасты суларының жылу-энергетикалық, минералды-шикізаттық және емдік-сауықтыру әлеуеті. Табиғи-климаттық өзгерістер мен антропогендік жүктемелер әсеріндегі жерасты суларының гидрогеохимиялық көрсеткіштерінің өзгеру күйі мен тенденцияларын бағалау.
НЕГІЗГІ НӘТИЖЕЛЕР: 2023ж.
Термоминералды және өнеркәсіптік жер асты суларының геоақпараттық-аналитикалық кіші жүйесі әзірленді. Жер асты суларының жылу-энергетикалық, минералдық-шикізаттық және емдік-сауықтыру әлеуетіне, табиғи-климаттық өзгерістер мен антропогендік жүктемелердің әсерінен жер асты суларының гидрогеохимиялық көрсеткіштерінің өзгеру жай-күйі мен үрдістеріне бағалау жүргізілді және теріс салдарларды азайту жөніндегі ұсынымдар жасалды.
40-75°с температуралық аймақ үшін Қазақстанның Солтүстік (Оңтүстік Торғай) және Орталық (Ертіс) артезиан бассейндерінің термалды суларының табиғи жылу энергетикалық әлеуеті 29,3 млн.ТДж; 8,15 млрд. МВт; 998,2 млн. мұнда бағаланады, бұл ретте Ертіс бассейнінің үлесі 95,4% -. құрайды. Бұрын бөлінген теңіз провинциясы шегінде құрамдас бөліктердің (бром және иод) кондициялық құрамы бар өнеркәсіптік сулар анықталған жоқ. Солтүстік және Орталық Қазақстан аумағында 9 топтағы және 17 типтегі бір және бикомпонентті емдік — минералды сулар барланған. 35 кен орнының жиынтық пайдалану қорлары тәулігіне 9,49 мың м3 мөлшерінде бағаланды, оның 88,8% — ы Солтүстік Қазақстанда барланған.
Ғылыми-қолданбалы зерттеулердің нәтижелері мемлекеттік органдарға, облыстық және қалалық әкімдіктерге, «жасыл экономикаға» көшуді қамтамасыз етумен айналысатын компанияларға, табиғат қорғау ұйымдарына, жобалау ұйымдары мен жоғары оқу орындарына арналған практикалық ұсыныстар түрінде ұсынылды.
Температурасы 40°С-тан 100°С-қа дейінгі Қазақстанның гидрогеотермалдық ресурстарының жылу энергетикалық әлеуеті 8 шөгінді (артезиан) бассейндер бойынша 1,37 млн.км2 (Республика алаңының 50,3%) алаңы үшін бағаланды және әлеуеттің орташа модулі (тығыздығы) кезінде 38,65 млрд құрайды. ШОТ (шартты отын тоннасы) – 21,18 мың ШОТ/км2 құрайды. Температура аймағы (40-75°С) барлық 8 бассейнде бағалау алаңының 73,1% – на анықталды, ал аймақтың жылу энергетикалық әлеуеті 18,43 млрд. ШОТ немесе 47,7% — ға бағаланды, әлеуеттің орташа модулі-18,39 мың ШОТ/км2. Температура аймағы (75-100°С) 5 бассейн аумағында бағалау алаңының 18,5% – на анықталды, ал аймақтың жылу энергетикалық әлеуеті 12,55 млрд. ШОТ немесе 32,5% — ға бағаланды, әлеуеттің орташа модулі (тығыздығы) — 49,58 мың ШОТ/км2. Температура аймағы (100°С) тек 3 бассейнде анықталды және жылу энергетикалық әлеуеті 7,67 млрд. ШОТ немесе 19,8% – ға бағаланды, әлеуеттің орташа модулі-66,15 мың мұнда/км2. Жалпы, республиканың өңірлері бойынша гидрогеотермалдық ресурстардың жылу энергетикалық әлеуетінің ең үлкен мәндері Батыс Қазақстанның Маңғыстау, Батыс Қазақстан және Атырау облыстары; Солтүстік Қазақстанның Павлодар облысы; Оңтүстік Қазақстанның Түркістан және Алматы облыстары үшін белгіленеді.
Қазақстан Республикасы бойынша 4 провинцияның өнеркәсіптік тұзды ерітінділерінің жиынтық табиғи минералды-шикізат әлеуеті 4 компонент бойынша бағаланды, мың т: литий-241,26; стронций – 17995,71; йод – 391,54 және бром – 12868,62. Облыстың өнеркәсіптік тұзды ерітінділерінің болжамды жылдық минералды-шикізаттық әлеуеті (мың т): литий – 4,72; стронций – 354,04; йод – 7,27 және бром – 239,64.
Табиғи-климаттық өзгерістер мен антропогендік жүктемелердің әсерінен Солтүстік және Орталық Қазақстан кен орындарының негізгі барланған типтерінің әртүрлі нысаналы мақсаттағы жерасты суларының химиялық көрсеткіштерінің өзгеру динамикасы мен үрдістері анықталды және бағаланды. Жер асты суларының барланған кен орындарының сынамаларын зертханалық зерттеу 2 г/л-ге дейін минералдануы бар тұщы және аздап тұздалған сулардың болуын көрсетті. Ауыз судың сапа стандарттарынан асып кетуі, әсіресе минералдану мөлшері бойынша, тұщы ауыз суды қамтамасыз ету үшін қосымша шараларды қажет етуі мүмкін. 2023 жылы іріктелген сынамалардың нәтижелері бойынша жекелеген кен орындарында фтор мен нитриттердің фондық құрамы жоғарылағаны байқалды. Жер асты сулары кен орындарының пайдалану ұңғымаларында тікелей қосымша антропогендік ластану анықталған жоқ. Фтордың фондық құрамының жоғарылауы байқалды. Климаттың өзгеруінің жоспарланған сценарийлері кез-келген бағалау кезінде жер асты суларының пайдалану ресурстарының есептік шамаларының айтарлықтай өзгеруіне әкелмейді.
2023ж. ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР ТІЗІМІ:
1.V.Rakhimova, T.Rakhimov, Eu.Sotnikov, O.Miroshnichenko, E.Murtazin, D.Muratkhan. Mathematical Model Of the Balkhash Lake Coastal Zone//48 IAH Congress, Inspiring Groundwater, Brussels Belgium, Book of Abstracts, 2021, Р.156
2.Декарбонизация добывающих отраслей экономики Республики Казахстан: Потенциал и перспективы развития гидрогеотермальной энергетики Казахстана (Абсаметов М.К., Кан С.М., Муртазин Е.Ж.) /под ред. акад. НАН РК С.Ж.Даукей.-Нур-Султан: Bi-ПРИНТ.-2021.-С.137-155
3. Н.М.Итемен, Е.Ж.Муртазин, М.К.Абсаметов. Извлечение лития из пластовых рассолов нефтегазовых месторождений Южного Мангышлака//Горный журнал Казахстана, 2022, № 8, стр 9-14. (издание КОКСОН)
4. В.А.Смоляр, Е.Ж.Муртазин, О.Л.Мирошниченко, Л.Ю.Трушель. Формирование геоинформационной системы термоминеральных и промышленных подземных вод Западного Казахстана// Горный журнал Казахстана, 2022, № 8, стр 17-23. (издание КОКСОН)
5. Д.Б.Ченсизбаев, Д.К.Аденова. Гидрогеологические особенности Шу-Сарасуйской провинции// Горный журнал Казахстана, 2022, № 8, стр 25-30. (издание КОКСОН)
6.Ж.А.Онласынов, Ж.Ерикулы, М.М.Муратова, М.Ж.Акынбаева. Динамика спектральных индексов данных дистанционного зондирования на примере орошаемых массивов Восточного Казахстана//3i-Intellect, idea, innovation — интеллект, идея, инновация, №3, 2022, стр.134-141. (издание КОКСОН)
7.M.K.Absametov, Z.A.Onglassynov, L.V.Shagarova, M.M.Muratova. GIS-assessment of groundwater supply to population and branches of economy of Kazakhstan with account to long-term water demand// News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, Series of Geology and Technical Sciences, № 6, 2022г. С.8-18, Scopus, Percentile 41
8.Муратханов Д.Б., Рахимов Т.А., Рахметов И.К. Прогноз предотвращения негативных антропогенных нагрузок в Прибалхашье с помощью математического моделирования// Горный журнал Казахстана, № 11 , 2022, стр.55-61 . (издание КОКСОН)
9.Д.С.Сапаргалиев, Е.Ж.Муртазин, В.А.Смоляр, Р.А.Нурпеисов. Перспективы освоения пресных подземных вод меловых отложений Жемского артезианского бассейна в Актюбинской области// Горный журнал Казахстана, № 11 , 2022, стр.22-28. (издание КОКСОН)
10.Ж.А.Онласынов, Л.В.Шагарова. ГИС-оценка состояния Мактаральского массива орошения и возможность вторичного использования коллекторно-дренажных вод//3i-Intellect, idea, innovation — интеллект, идея, инновация, №4, 2022, стр.158-164. (издание КОКСОН)
11. Z.A. Onglassynov, L.V. Shagarova, M.M. Muratova. Satellite data spectral analysis under critical hydrogeological-amelioratory conditions of Golodnostepsky irrigation lands// E3S Web of Conferences 407, https://doi.org/10.1051/e3sconf/202340702005, 02005 (2023) APEEM Scopus, Percentile 25
12. Н.М.Итемен, Е.Ж.Муртазин. Оценка распространения лития в попутных пластовых рассолах нефтяных и газовых месторождений Западного Казахстана// Горный журнал Казахстана, № 1, 2023, стр.8-14. https://doi.org/10.48498/minmag.2023.213.1.008 . (издание КОКСОН)
13. Д.Б. Ченсизбаев, Д.К. Аденова, К.Е. Кошпанова. Определение концентрации лития в промышленных водах Шу–Сарысуйской провинции методом электрофореза. Известия НАН РК, Серия химия и технологии, 2023, Volume № 1, стр 183-193, https://doi.org/10.32014/2023.2518-1491.157 . (издание КОКСОН)
14. Н.М.Итемен, Е.Ж.Муртазин, Е.Ш.Жексембаев, И.К.Рахметов. Особенности изотопного состава подземных вод Южного Мангышлака// Горный журнал Казахстана, 2023, № 8, стр 38-44, https://doi.org/10.48498/minmag.2023.220.8.005 . (издание КОКСОН)
****************************************************************************************************************************************
2022 ЖЫЛҒЫ НЕГІЗГІ НӘТИЖЕЛЕР:
Қазақстан Республикасының жер асты су ресурстары жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның жылу-минералды және өнеркәсіптік жер асты суларының геоақпараттық-талдамалық ішкі жүйесі әзірленді және құрылды.
2022 жылдың сәуір-қыркүйек айларында жер асты суларының ағымдағы жай-күйін бағалаудың кіші жүйесін әзірлеу және құру кезінде бес далалық топ Алматы, Қызылорда, Жамбыл, Түркістан және Шығыс Қазақстан облыстарында зертханалық талдау үшін жер асты суларының сынамаларын алу арқылы өңірлік экспедициялық зерттеулерді ұйымдастырды және жүргізді. Маршруттық зерттеулердің жалпы ұзындығы 40 000 км-ге дейін, 135 су нүктелері (ұңғымалар мен бұлақтар) зерттелді және химиялық үшін 129 су сынамасы және изотоптық талдау үшін 32 сынама алынды. Сонымен қатар 20 тұзды көлдердің жер үсті сулары, тұзды, түп және тұзды шөгінділері зерттелді. «Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның өнеркәсіптік сулары», «Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның минералды және термоминералды сулары» және «Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның жылу (жылу энергетикалық) сулары» карталарының компьютерлік макеттері әзірленді. Карталар көпбұрыштарға салынған және пішін файлдары ретінде ұсынылған. Семантикалық мәліметтер базасы кестелік ақпаратпен жаңартылады.
Термалды, өнеркәсіптік және минералды суларды пайдаланудың және игеру сценарийлерін әзірлеудің әлемдік тәжірибесін жинау, жалпылау және талдау, оның ішінде: континенттер бойынша геотермалдық энергия көздерінің әлеуеті; геотермалдық энергияны тікелей пайдалану (МВт, ТДж/жыл, ГВт.жыл); әртүрлі пайдалану санаттары бойынша белгіленген жылу қуаты (МВт, ТДж/жыл) (жылу сорғылары, жылыту, жылыжайлар, ауыл шаруашылығы дақылдарын кептіру, өнеркәсіп және т. б.); зертханалық және пилоттық қондырғыларды қолдана отырып, табиғи тұзды ерітінділерден химиялық элементтерді (Zn, Li, Mn, Pb, Ag, Fe, Cu, S, Br, SiO2 және т.б.) алудың іске асырылған өнеркәсіптік жобалары мен әдістері; әртүрлі бальнеологиялық типтегі минералды суларды емдік мақсатта пайдалану. Жарияланған 59 ақпарат көзі зерттелді.
Оңтүстік және Шығыс Қазақстан жерасты суларының жылу энергетикалық, минералды-шикізаттық және емдік-сауықтыру әлеуетін бағалау жүргізілді. Тау аралық және платформалық артезиан бассейндерінің термоөткізгіш кешендерінің геотермалдық суларының жылу энергетикалық әлеуеті 217,2 млн.т. Дж; 60,35 млрд. МВт; 7,4 млрд. мұнда, платформалық бассейндердің әлеуеті басым – 74,7%. Есептік температуралық аймақтар бойынша жылу энергетикалық әлеует былайша бөлінеді: 40-75°С – 71,8%; 75-100°С – 18,8%; >100°С – 9,4%. Оңтүстік Қазақстанның барланған кен орындарының жылдық жылу энергетикалық әлеуеті бағаланды, ол 3370,6 ТДж; 936,56 мың МВт және мұнда 114,76 мың, бұл ретте жылу энергетикалық сулардың 3 кен орнының үлесі (Жарқұнақ, Шәуілдір және Арыс)-85,9%.
Өнеркәсіптік сулардың минералдық-шикізаттық әлеуеті Оңтүстік Қазақстанның платформалық бассейндерінің перспективалық алаңдары үшін бағаланды. Шу-Сарысу бассейнінің өнеркәсіптік суларындағы құнды компоненттердің табиғи минералды-шикізат әлеуеті (мың т): литий – 120,8; стронций-2805,8; йод-18,5; бром – 2987,9 және бор-33,8; болжамды жылдық минералды-шикізат әлеуеті (мың т): литий-2,2; стронций – 51,2; йод – 0,3; бром-54,5 және бор-0,6. Оңтүстік Торғай бассейні құрылымдарының шегінде өнеркәсіптік сулардың табиғи минералдық-шикізаттық әлеуеті (мың. т): стронций – 556,5 және бром – 156,2; болжамды жылдық минералды-шикізат әлеуеті (мың т): стронций – 10,2 және бром – 2,8.
Зерттеу аумағында 9 топтағы және 20 типтегі бір, би-және поликомпонентті емдік – минералды сулар зерттелген. Жиынтық пайдалану қорлары тәулігіне 28,74 мың м3 мөлшерінде бекітілді, оның ішінде қорлардың 96,2%-ы және 35 кен орны Оңтүстік Қазақстанда барланған. Ішкі (ішуге) тұтынуға жарамды 10,0 г/л дейін минералдануы бар емдік-минералды сулар ерекше қызығушылық тудырады. Олар тәулігіне 22,94 мың м3 (жиынтық санының 79,8%) пайдалану қорлары бар 24 кен орнына анықталды. Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның емдік-минералды суларының ресурстық базасы 12 түрлі асханалық, емдік-асханалық және емдік сулардың түрлерін ұлғайтуға және өнеркәсіптік құюды ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Бұрын жүргізілген жұмыстар мен 2022 жылы іске асырылған экспедициялық зерттеулердің материалдары бойынша 5 бальнеологиялық топтың емдік-минералды суларының 177 көрінісі анықталды.
Қазақстан Республикасы ЭГТРМ Геология комитетінің деректер базасында (135 есеп) және У.М. Ахмедсафин атындағы Гидрогеология және геоэкология институтының химиялық-талдамалық зерттеулер зертханасында 2022 жылы жүргізілген зертханалық зерттеулердің негізінде Оңтүстік және Шығыс Қазақстан Әкімшілік облыстарының жерасты суларының барланған кен орындарының негізгі түрлері жарияланған, архивтік және қор материалдары мен бұрын орындалған гидрогеохимиялық зерттеулердің нәтижелерін жинау, қорыту және талдау орындалды. Зерттелген материалдарды талдау деректерді жүйелеуге және ақпаратты таратуға мүмкіндік берді.
Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның әкімшілік облыстарының жерасты суларының барланған кен орындарының негізгі түрлерінің жерасты суларының сапалық көрсеткіштерінің геоақпараттық дерекқорын әзірлеу және толтыру жүргізілді. Химиялық талдау нәтижелерін өңдеу кезінде Aquachem 11 бағдарламалық кешені пайдаланылды. Геоақпараттық деректер базасы жер асты сулары кен орындарының сапалық көрсеткіштері туралы ақпаратпен толықтырылды 2022 жылғы далалық зерттеулердің деректері бойынша химиялық талдауларға сынама ала отырып, 164 су алу зерттелді. Сонымен қатар, жер асты суларының сынамаларына изотоптық талдау жүргізілді. Химиялық-аналитикалық зерттеулердің нәтижелері бойынша мамандандырылған картографиялық материалдарды және жер асты суларының сапалық көрсеткіштерінің геоақпараттық дерекқорын әзірлеу үшін параметрлердің жиынтық кестелері жасалды.
Оңтүстік және Шығыс Қазақстан Әкімшілік облыстарының барланған кен орындарының негізгі түрлерінің жер асты суларының сапалық көрсеткіштерінің жай-күйі бойынша картографиялық материалдар әзірленді және жасалды.
Табиғи-климаттық өзгерістер мен антропогендік жүктемелердің әсерінен Оңтүстік және Шығыс Қазақстан кен орындарының негізгі барланған түрлерінің әртүрлі нысаналы мақсаттағы жерасты суларының химиялық көрсеткіштерінің өзгеру динамикасы мен үрдістері анықталды және бағаланды. Табиғи-климаттық факторлардың әсерінен өзгерістерді анықтау жер асты сулары ресурстарының өзгеру шамасының бағыты мен ықтимал тәртібін көрсететін сызықтық тенденциялар құру арқылы жүзеге асырылады. Климаттың өзгеруінің жоспарланған сценарийлері кез-келген бағалау кезінде жер асты суларының пайдалану ресурстарының есептік шамаларының айтарлықтай өзгеруіне әкелмейді. Зерттелетін көрсеткіштерге бірқатар дәйекті бақылауларды талдау арқылы жер асты суларының барланған кен орындарының жай-күйін және олардың өзгеру тенденцияларын бағалау параметрлеріне мыналар жатады: ұңғымалар мен су жинағыштардың дебиттері; жер асты суларының деңгейлері; жер асты суларының химиялық құрамы мен физикалық қасиеттерінің көрсеткіштері. Гидрогеохимиялық зерттеулердің нәтижелері жер асты суларының минералдану дәрежесі мен алуан түрлілігі бойынша әр түрлі, Тұщы сулардан минералдануы 3,2 г/л-ге дейін, негізінен гидрокарбонат, кальций және натрий, сирек гидрокарбонат-сульфат, сульфат-хлоридті кальций және натрийге дейінгі құрамының болуын және таралуын көрсетеді. Жер асты сулары кен орындарының пайдалану ұңғымаларында тікелей қосымша антропогендік ластану анықталған жоқ. Фтордың фондық құрамының жоғарылауы байқалды.
2022ж. ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР ТІЗІМІ:
- Монографиядағы бөлім: М.Ж.Бөрлібаев, Д.М. Бөрібаева, Н.П. Огарь, Е.Ж. Мұртазин, С.К. Әлімқұлов, М.А. Асқарова, А.А. Тұрсынова және т.б. Іле өзені атырауының экологиялық мәселелері және оларды шешу жолдары. 7-бөлім. Жыл мезгілдері бойынша Іле өзені атырауындағы Сулы горизонттардың жер асты сулары деңгейлерінің динамикасын, амплитудалық тербелістерді, орташа жылдық, ең төменгі және ең жоғары мәндерді анықтау / / «Қағанат», Алматы, 2022, 266-310 бб.
- Н.М. Итемен, Е.Ж. Мұртазин, М. К. Абсаметов. Оңтүстік Маңғышлақ Мұнай-газ кен орындарының қатпарлы тұзды ерітінділерінен литий алу / / Қазақстанның тау-кен журналы, 2022, № 8, 9-14 бб.
- В.А. Смоляр, Е.Ж. Мұртазин, О.Л. Мирошниченко, Л.Ю. Трушель. Батыс Қазақстанның термоминералды және өнеркәсіптік жерасты суларының геоақпараттық жүйесін қалыптастыру / / Қазақстанның тау-кен журналы, 2022, № 8, 17-23 бб.
- Д.Б. Ченсизбаев, Д. К. Аденова. Шу-Сарысу амағының гидрогеологиялық ерекшеліктері / / Қазақстанның тау-кен журналы, 2022, № 8, 25-30 бб.
5.Ж.А. Оңласынов, Ж. Ерікұлы, М.М. Мұратова, М.Ж. Ақынбаева. Шығыс Қазақстанның суармалы алқаптары мысалында қашықтықтан зондтау деректерінің спектрлік индекстерінің динамикасы / / 3i – Intellect, idea, innovation-интеллект, идея, инновация, №3, 2022, 134-141 бб.
********************************************************************************************************************************************
2021 ЖЫЛҒЫ НӘТИЖЕЛЕР:
Батыс Қазақстанның термоминералды және өнеркәсіптік жерасты суларының геоақпараттық-анықтамалық жүйе тармағы әзірленді. Батыс Қазақстан жерасты суларының жылу-энергетикалық, минералды-шикізаттық және емдік-сауықтыру әлеуетін, Батыс Қазақстан жер асты суларының гидрогеохимиялық көрсеткіштерінің жай-күйі мен табиғи-климаттық өзгерістердің және антропогендік жүктемелердің әсерінен өзгеру беталысын бағалау жұмысы және келеңсіз салдарды төмендету жөніндегі ұсыныстар жасалды.
2021ж. ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР ТІЗІМІ:
1. Монографиядағы бөлім:
Декарбонизация добывающих отраслей экономики Республики Казахстан: Потенциал и перспективы развития гидрогеотермальной энергетики Казахстана (Абсаметов М.К., Кан С.М., Муртазин Е.Ж. /под ред. акад. НАН РК С.Ж.Даукей.-Нур-Султан: Bi-ПРИНТ.-2021.-С.137-155
2.Кан С.М., Итемен Н.М., Тлеуова Ж.Т. Потенциал и перспективы развития гидрогеотермальной энергетики природно-хозяйственных систем Казахстана//Управление водными ресурсами в условиях глобализации: Тр.Междунар.научн.-практ.Конф/ Алматы (11-12 марта 2021).- Алматы.- 2021.-С. 129-135.
3.V.Rakhimova, T.Rakhimov, Eu.Sotnikov, O.Miroshnichenko, E.Murtazin,